Astronomi, matematik, t?p ve tarih bilgini, ?air (D. 4 Eylül 973, Harzem - Ö. 13 Aral?k 1048, Gazne). Türk kökenli bir ?slâm bilginidir. Tam ad? Ebu Reyhan Muhammed b. Ahmed el-Birûnî’ olup Türk kökenlidir. Bat? dillerinde ad? Alberuni ya da Aliboron olarak geçer. Çok yönlü bir bilim adam? olan El-Birûnî, en çok astronomi, matematik, t?p, do?a bilimleri, co?rafya ve tarih alan?ndaki çal??malar?yla tan?nm??t?r. ?lk derslerini Yunanl? bir bilginden ve ayn? zamanda kendisini destekleyip kollayan Harzemli matematikçi ve gökbilimci Ebu Nasr Mansur’dan alm??t?r.
Küçük ya?ta babas?n? yitirdi?inden Harzem?ahlar taraf?ndan korundu, sarayda matematik ve astronomi e?itimi ald?. Buradaki ö?retmenleri ?bn-i Irak ve Abdussamed b. Hakim'dir. Bu dönemde ve daha 17 ya??ndayken ilk kitab?n? yazd?. Harzem?ah Devleti Me'muniler taraf?ndan al?n?nca Birûnî de ?ran'a giderek bir süre orada ya?ad?. Daha sonra ise Ziyariler taraf?ndan korunmaya ba?land?. “El Asar’ul Bakiye” adl? kitab?n? Ziyariler'in saray?ndayken yazd?. ?ki y?l da burada çal??t?ktan sonra memleketine döndü ve Ebu'l Vefa ile gökbilimi üzerine çal??malar yapmaya ba?lad?.
Birûnî, 1017'de Gazneli Mahmut Harezm Devleti'ni y?k?nca, Gazneliler'in himayesine girdi ve sarayda büyük itibar gördü. Bîrünî’nin, ölümünün ard?ndan “âlemin aslan?”, “zaman?n yegânesi” diye söz etti?i Gazneli Mahmud (Tahkîku mâ li’l-Hind s. 342) saray?n? edip ?air ve bilginlere daima ac?k tutmu?tu. Bu ortamda Bîrûnî, Gazne’ye geli?inden itibaren ilk on y?l içinde oldukça verimli bir bilimsel faaliyet imkân? bulmu?, astronomi, matematik ve fizikle ilgili çal??malar?n? derinle?tirmi?tir. Hindistan’? konu alan ünlü Tahkiku mâ li’i-Hind adl? eseri de bu dönemin önemli bir kaynak ürünüdür.
Gazneli Mahmut'un Hindistan seferine onunla birlikte kat?ld?. Burada Hintli bilim adamlar?n?n dikkatini çekti ve Hind ülkesi al?n?nca da Nendene kentine yerle?erek bilimsel çal??malar?na burada devam etti. Sanskritçeyi ö?renerek Hind toplumunun ya?am? ve kültürü üzerine çal??t?. Sonra Gazne kentine döndü ve ya?am?n?n geri kalan?n? bu kentte ya?ad?. Bu dönemi, Birûnî’nin en verimli y?llar say?lmaktad?r. Uzun zamand?r haz?rlad??? “Tahdidu Nihayet'il Emak?n” (1025) adl? eserini bu dönemde yay?mlad?. El Birûnî, astronomi üzerine yapt??? en iyi çal??ma olan “Kanun-i Mesudi”yi Gazneli Mahmud'un o?lu Mesud'a sundu. Sultan Mesut da bunun üzerine kendisine bir fil yükü gümü? hediye edince, “Bu arma?an beni ba?tan ç?kar?r, bilimden uzakla?t?r?r” diyerek hediyeyi geri çevirdi.
Asl?nda Birûnî eczac?l?kta uygulamal? e?itime, kitaplardan çok daha fazla önem vermi?tir. Elle tutarak ve gözlemleyerek veri toplaman?n insana, kitaptan okumaktan çok daha fazla yarar sa?lad???na inanm?? ve bunu uygulam??t?r. Gerçek bir bilim anlay???na sahip olan Birûnî, ?rk kavram?na da önem vermez, ba?ka bir halk?n ileri kültüründen derin bir sayg?yla söz ederdi. Ayn? biçimde dinler ve dü?ünceler konusundaki anlat?m? s?ras?nda o dinler hakk?nda itiraz ya da ele?tiride bulunmad??? gibi, o dindeki deyimleri aynen kullanmas?yla da dikkat çekmekteydi. Sanskrit dilinden Arapça'ya çevirdi?i “Potancali” adl? kitab?n?n önsözünde, “?nsanlar?n dü?ünceleri türlü türlüdür, dünyadaki geli?mi?lik ve esenlik de bu farkl?l??a dayan?r” diye yazm??t?r.
El-Birûnî’nin eserlerinin say?s? yüz seksen civar?ndad?r. Yetmi? adet astronomi ve yirmi adet de matematik kitab? bulunmaktad?r. T?p, biyoloji, bitkiler, madenler, hayvanlar ve yararl? otlar üzerinde bir dizi olu?turmu?tur. Ancak bu eserlerden sadece yirmi yedisi günümüze kadar gelebildi. Birûnî’nin eserlerinin Ortaça?'da Latince'ye çevrilmemi? olmas?, kitaplar?n?n a??r bir dille yaz?lm?? olmas?n?n bir sonucudur. Ancak kendisinin de dedi?i gibi, yap?tlar?n? s?radan insanlar için de?il, bilginler için yazmaktayd?. Oysa Harezmi’nin “Zîci'nin Temelleri” adl? yap?t?n?n XII. yüzy?lda Abraham b. Ezra taraf?ndan ?branice'ye çevrildi?i bilinmektedir. Bat?'n?n Birûnî’ye ilgisi ise 1870'lerde ba?lad?. O günden bugüne Birûnî eserlerinin baz?lar?n?n tamam? ya da bir bölümü Almancaya ve ?ngilizceye çevrildi.
Çocuklu?undan beri kendisinde mevcut olan ara?t?rma tutkusu, ça??n?n bilimsel ve felsefî birikimini yeniden üretici tarzda de?erlendirme ba?ar?s?yla birle?ince döneminin doru?a ula?an bilim adamlar?ndan biri olmu?tur. Nitekim Sarton onun ya?ad??? döneme “Bîrûnî ça??” demekte tereddüt etmemi?tir. Yine Sarton, onun “bütün zamanlar?n en büyük bilginlerinden biri” oldu?unu söylemi?tir.
Mektuplar?ndan, Birûnî’nin Aristo'yu bildi?i anla??l?yor. ?bn Sina gibi önemli bilginlerle birlikte çal??an Birûnî, Hindistan'a birçok kez gitti. Bu nedenle Hindistan'? konu alan bir kitap yazd?. Birkaç dile çevrilen bu kitap ço?u bilgine örnek oldu. Birûnî’nin bir de roman? vard?r. Ancak Birûnî'nin matematikçi yönü, en çok bilinen uzmanl?k alan?d?r. Ya?ad??? yüzy?l?n en büyük matematikçisi olan Birûnî, trigonometrik fonksiyonlarda yar?çap?n bir birim olarak kabul edilmesini önermi? ve kosinüs gibi fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlar?n? eklemi?tir. Öte yandan Birûnî’nin, yeryüzünde yükseltisi bilinen bir noktadan ufuk alçalmas? aç?s?n?n ölçülmesi yoluyla merdiven yay? uzunlu?unu hesaplamas? da geometri aç?s?ndan önemli bir çal??mas?d?r.
Birûnî'nin astronomi alan?nda yapt??? çal??malar?n ba??nda “Mesudî fi'l Heyeti ve'n-Nücum” adl? yap?t? gelmektedir. “Kanun” adl? eserinde Aristo ve Batlamyus'un görü?lerini tart??ma konusu yaparak dünyan?n kendi ekseninde dönüyor olma olas?l??? üzerinde durmas? bilim tarihi aç?s?ndan önemlidir. Ancak bu konuda kesin bir sonuca varamad??? varsay?lan Birûnî’nin günümüze de?in bu konuda bir eseri ula?mam??t?r. “Nihâyâtü'l-Emâkin” (Mekânlar?n Sonlar?) adl? yap?t?, co?rafyadan, jeoloji ve jeodeziye kadar bir dizi konudaki yaz?lar?n? içerir. Bilim tarihçilerine göre Birûnî, Kopernik'le ba?layan ça?da? astronominin temellerini atm??t?r.
De?erli ta?lar ve mineraller üzerinde çal??malar yapan Birûnî, çe?itli maddelerin birbirlerinden ay?rt edilmeleri yollar?ndan birinin, maddelerin özgül a??r¬l?klar?n?n dikkate al?nmas? olabilece?ini söyleyerek bu konuda ça??n?n önemli ke?iflerinden birini yap¬m??t?r. Ayr?ca s?cak su ile so?uk su aras?n¬daki özgül a??rl?k fark?n? da tespit etmi?tir.
Birûnî’nin felsefe, tarih, dinler tarihi, botanik, t?p ve daha pek çok konuda çal??malar? olmas?n?n yan? s?ra, onun bilim tarihinde yapt??? çal??malar?n en önemli¬lerinden biri de su kaynaklar? ve artezyen kuyular? konusundaki çal??malar?d?r. Birûnî, su kaynaklar?¬n? ve artezyen kuyular?n? hidrostatik yöntemlerle ve birle?ik kaplar esas? üzerinden aç?klam??, deniz su¬yundan tuz elde etme konusunda ara?t?rmalar yap¬m??, Ni?abur civar?nda yeralt?nda la??mlar in?a etmi?, kanal, nehir ve kuyulardan dolaplar vas?tas?yla yükseklere su ç?karma gibi çal??malar yapt?.
Birûnî, yirmi üç kat? maddenin ve alt? s?v?n?n özgül a??rl?klar?n? bugünkü de?erlerine çok yak?n olarak saptam??t?r. T?p alan?nda da birçok eser veren Birûnî, döneminde bir kad?na sezaryenle do?um yapt?rmay? ba?arm??t?. ?ifal? otlar ve birtak?m ilaçlar üzerine yazd??? “Kitabu's Saydane”, Birûnî’nin son yap?t?d?r. ?laçlar?n yan?nda bir bitkinin Arapça, Farsça, Yunanca, Sanskritçe ve Türkçe gibi ba?ka dillerdeki ad?n?n yer almas? etimoloji aç?s?ndan çok önemli bir geli?medir. Birûnî, hiçbir eserinde tek bir bilime ya da konuya ba?l? kalmayan, bilimi tek bir bütün olarak gören bir bilim adam?d?r. Ord. Prof. Dr. Ayd?n Say?l? onun için,“orta ça?da ya¬?am?? bir modern ça? dü?ünürü ve ara?t?r?c?s?d?r” der.
?rili ufakl? 180 eser veren Birunî’nin bu eserlerinin 13.000 sayfadan olu?tu?u tahmin edilmektedir. Ama ne yaz?k ki bu eserlerden ancak 20 kadar? günümüze ula?m?? ve bunlar?n önemli bulunan 8 tanesi de ancak yay?nlanabilmi?tir.
Eserleri halen Bat? bilim dünyas?nda kaynak eser olarak kullan?lan Birûni’ye Türk Tarih Kurumu, 68. özel say?s?n? “Bîrûnî'ye Arma?an” ad?yla yay?mlad?. Dünyan?n çe?itli ülkelerinde Bîrûnî'yi anmak için sempozyumlar, kongreler düzenlendi, pullar bast?r?ld?. UNESCO'nun 25 dilde ç?kard??? Conrier Dergisi 1974 Haziran say?s?n? Bîrûnî'ye ay?rd?.
BA?LICA ESERLER?: Kitab-ul cemahir fi ma’rifeti’l cevahir (Eserin ilk bölümünde psikoloji, fizyoloji, sosyoloji, t?p, tarih, ahlâk, f?k?h gibi bilgilere yer verilmi?. ?kinci bölüm¬ de ise, mineroloji, madencilik, fizik, kimya, etnoloji gibi konular i?lenmi?tir), Asaru’l Bakiye ani’l Kurûni’l-Haliye (kronoljik tarihi bilgiler), Kitabu’s Saydane, El asarul-bakiye, EI-Kanûn'ül-Mes'ûdî (kronoloji, trigonometri, astronomi, co?rafya, jeoloji, meteoroloji konular?nda), Kitabu’t Tefhim, Tarihü’l Hind (Hindistan’?n tarihi, co?rafyas?, dini, gelenek-görenekleri hk.), Harezmi Ziycinin Temelleri, Kitab'üt-Tahkîk Mâ li'I-Hind, Tahdîd'ü Nihâyeti'l-Emâkin li Tas-hîh-i Mesâfet'il-Mesâkin (?ehirler aras?ndaki enlem ve boylamlar vd. astronomik, astrolojik ve jeolojik konular) Kitabü'I-Cemâhir fî Ma'rifet-i Cevâ-hir, Kitabü't-Tefhim fî Evâili S?baâti't-Tencim, Kitâbü's-Saydele fî T?p (T?p ve eczac?l?k hk.).
