Hekim, ?air, astronom, matematikçi, hukukçu ve ahlâkbilimci, filozof (D. A?ustos 980, Af?ana köyü / Babkent / Kharmisen / Buhara - Ö. Haziran-Temmuz 1037, Hemedan). Tam ad? Ebu Ali el-Hüseyn b. Abdullah b. el-Hasan b. Ali b. Sina'd?r. As?l ad? Hüseyin'dir. Do?uda ?bn Sina, Avrupa'da Avisenna / Auiseppa ad? ile "Filozoflar?n prensi" diye tan?nd?. Bilim ve felsefe alan?ndaki e?siz konumunu ifade etmek amac?yla Ortaça? bilgin ve dü?ünürleri taraf?ndan kendisine verilen “e?-?eyhü'r-Reîs” unvan? ile de an?ld?. Kendisine ayr?ca "Hüccetü'1-Hak, ?erefü'l-Mülk, ed-Düstûr" gibi s?fatlar da verildi. Aslen Belhli olan babas? Abdullah ailesiyle, Sâmânî Hükümdar? Nûh b. Mansûr döneminde ba?kent Buhara'ya yerle?ti (986) ve devlet büyükleri aras?na girdi. ?yi bir ö?renim görmü? olan babas? ayn? zamanda ?bn Sina'n?n ilk hocas?d?r. ?bn Sina'n?n çocukluk ve gençlik y?llar? Samano?ullar? hükümdarl???n?n son devrinde geçti. Aile ortam?nda felsefe, geometri ve Hint matemati?iyle ilgili konu ve eserlerle kar??la?ma ve inceleme imkân? buldu, erken denilebilecek bir ça?da felsefî konulara a?ina oldu. Kuvvetli bir zekâ ve haf?zaya sahip oldu?u için küçük ya?ta dikkatleri üzerinde toplad?. Kendi ifadesine göre on ya??nda Kur'an'? ezberledi, edebiyat? inceledi. ?smailî inan???ndan olan babas?ndan nefs ve ak?l konular?n? ö?rendi. Babas? onu Hint aritmeti?ini ö?renmesi için bir attar?n yan?na verdi. Ayr?ca ?smail el-Zahid’in hukuk derslerine devam etti. Daha sonra Buhara’ya gelen ve felsefi konularda söz sahibi olan Ebu Abdullah el-Natilî’nin ö?rencisi oldu. El-Natilî’nin yan?nda ?zagocya’y? okumaya ba?lad?. ?bn Sina, bu kitapla ilgili yapt??? aç?klamalarla el-Natilî’yi kendisine hayran b?rakt?. Daha sonra mant?k kitaplar?n? kendisi okudu. Öklid’in kitaplar?n?, Batlamyus’un el-Mecesti kitab?n? inceledi. El-Natilî’nin Karkanc’a gidi?inden sonra fizik ve matematik kitaplar?n? yorumlar?yla birlikte inceledi. T?p kitaplar?n? okuyarak bu konuda yetkinle?ti. ?bn Sina, t?pla birlikte ?slâm Hukukunu da incelemeye devam etti?i dönemde on alt? ya??ndad?r. ?bn Sina, metafizi?e yönelerek Aristo’nun Metafizik adl? kitab?n? Arapça tercümelerinden okudu. Daha sonra Fârâbî’nin Fî A?rad Kitabu mâ ba’d et-Tabia (Aristo’nun metafizik konusu hakk?nda) kitab?n? inceledi.
Ebu’l-Hüseyin el-Arûdî ad?ndaki bir kom?usunun iste?i üzerine bütün ilimleri özetleyen el-Hikmetü’l-Arûdiyye adl? eserini yirmi bir ya??nda yazd?. Bu eserinde matematik d???ndaki tüm ilimleri sergiledi. Ebu Bekir el-Berkî adl? bir kom?usu için de el-Hâs?l ve’l-Mahsûl adl? eseri kaleme ald?. Ayn? ki?inin iste?i üzerine ahlâk konusunda el-Birr ve’l-?sm adl? kitab?n? yazd?. ?bn Sina bu kitab?n tek nüshas?n?n Ebu Bekir el-Berkî’de oldu?unu söylemi?ti. Curcan’da el-?irazî için el-Mebde’ ve’l-Meâd ve el-Ersâdu’l-Külliye adl? kitaplar? yazd?. El-Kanûn’un ba?lang?c? ve di?er eserlerden bir bölümü burada kaleme ald?. ?ems ed-Devle’nin saray?nda e?-?ifa’s?n? yazmaya ba?lad?. Rey’de dört ay kald??? kale hapsinde Hayy b. Yakzan, Hidayât ve Kulunç eserlerini kaleme ald?. ?sfahan’da e?-?ifa’y? tamamlad?. Sonra en-Necat’? yazd?. Hemedan’da Farsça Dani?name-i Alâi adl? kitab?n? yazd?. Lisanu’l-Arab ad?ndaki eseri müsvedde olarak kald?.
?bn Sînâ, ?slâm felsefesi gelene?inin Fârâbî okulu içinde yer al?r. Bir bak?ma Fârâbî'nin ö?rencisi ve halefidir. El-Kindî'nin kurdu?u felsefeyi geli?tirip kurumsalla?t?ran Fârâbî ile ?bn Sina'd?r denilebilir. Dolay?s?yla XI. yüzy?ldan sonra ?slâm dünyas?nda felsefe denince akla öncelikle Fârâbî ve ?bn Sînâ gelmektedir. ?bn Sînâ ayr?ca bir felsefe tarihçisi, tabip ve ilim tarihçisidir; el-Kânûn fi't-T?bb ve e?-?ifâ gibi eserler bunun göstergesidir. ?bn Sînâ, ?slâm bilim ve dü?ünce tarihinde ilk kez felsefe ve bilimlerin ansiklopedisini olu?turmu?tur. Mant?k, tabiiyyat, riyâziyat ve metafizik gibi disiplinlerle ilgili oldukça hacimli eserler vermi?tir. Ayr?ca Kur'an'?n baz? sûrelerini tefsir etmesi, namaz, kader, nübüvvet ve âhiret gibi konular? tart??arak do?rudan dinî meselelere de girmesi, eserlerinin ?slâm dünyas?nda daha çok kabul görmesine yolaçt?. ?bn Sinâ zaman?n?n ünlü ?airlerinden de biriydi. Do?u, özellikle Fars edebiyat?nda rubaî türünün esas?n? kuranlardand?r. XI. yüzy?ldan itibaren eserleri Latinceye ve zamanla di?er Bat? dillerine çevrildi ve Bat?da önemli bir etkisi oldu. Böylece hem ?slâm hem de Bat? dü?üncesini do?rudan etkiledi, bu nedenle de onun ki?ili?i, fikirleri ve eserleri üzerinde çok say?da çal??ma yap?ld?.
ESERLER?:
e?-?ifâ' (ansiklopedi tarz?nda yaz?lm??t?r: mant?k, tabiiyyat, riyaziyat ve ilâhiyat bölümlerinden olu?ur. 22 cilt, Kahire,1952-1983), en-Necât (felsefenin temel konular?nda bilgi verir), el-Î?ârât ve't-Tenbîhât (e?-?ifâ'da ele al?nan konular bu eserde yeni bir sistematik içinde sunulur), Dâni?nâme-i 'Alâ'î /Hikmet-i'Alâ'î (ansiklopedi tarz?nda ve Farsça, ilk felsefe kitab? say?labilir), el-Mebde' ve 'l-Me'âd (metafizik ve ahlâk konusunda), 'Uyûnü'l-Hikme (mant?k, tabiiyyat ve metafizik üzerine), et-Ta'lîkât (felsefenin temel konular?yla ilgili ders notlar?), el-Mübâha?ât (ö?rencilerince kendisine sorulan sorular?n cevaplar?), Hayy b. Yakzân (insan?n bedeni ve nefsanî güçleri üzerine), el-Hikmetü'l-Me?rikiyye (mant?k, tabiiyyat, riyaziyyat ve ilahiyyat üzerine), el-?nsâf (20 cilt, Aristo'yu yeterince anlamayanlar?n ele?tirilerine cevaplar), el-Hidâye (felsefenin mant?k, tabiiyyat ve ilahiyat bölümü hakk?nda sistematik bilgi), el-Hikmetü'l-'Arûziyye (ansiklopedik tarzda felsefe eser), Ahvâlü'n-Nefs (nefsin tan?m?, olu?umu, güçleri, ölümsüzlü?ü ve bedenle ili?kisi), Lisânü'l-Arab (Arapça sözlük), el-Kânûnfi't-T?bb (T?p biliminin genel konular? ve ilâçlar, Ta?kent 1954-1961. Son Türkçe çevirisi: Prof. Dr. Esin Kahya, 1995-2003), el-Urcûze fi't-T?bb (el-Kânûnfi't-T?bb’?n özeti), Def'u 'l-Mazarri 7-Külliyye ani'l-Ebdâni'l-însâniyye /Tedârik ü Enva 'i'l-Hatâ'i'l-Vâk?'afi't'Tedbîr (felsefi, günümüze ula?amad?). Felsefî K?ssalar (Ta?kent, 1963), Benmiy ve ?bn Sinaning Sual Cevableri (Ta?kent, 1950), Ziynet (Ta?kent, 1992), Salaman ve ?bsal (?iirler ve k?ssalar. Ta?kent, 1980), ?i'rler (Ta?kent, 1965), ?i'rler ve T?bbî Dastan (Ta?kent, 1981).
Bunlar?n d???nda ise yüzü a?k?n risalesi oldu?u bilinmektedir.
KAYNAKÇA: O. N. Ergin / ?bn Sînâ Bibliyografyas? (1937, gen. 2. bs. 1956), George C. Anawati / Mü'eîlef-?lü ?bn Sina (Kahire, 1950), Saîd-i Nefisi / Bibliographie des prinçipaux travaux européens sur Avicenna (Tahran, 1953), Yahya Mehdevî / Fihrist-i Nüshahâ-y? Musannefât? ?bn Sina (Tahran, 1954), M. Züheyr el-Bâbâ / Min Müellefâti ?bn Sina (Halep, 1984), J. L. Janssens / An Annotated Bibliography on ?bn Sina (1970-1989), M. Cunbur / "Türkiye'de 1983-1986 Y?llar? Aras?nda ?bn Sina'ya Dair Yay?nlar": ?bn Sinâ (980-1030) Anma ve Tan?tma Toplant?lar? (1984-85, 1986,87), "Türkiye'de Cumhuriyet Döneminde Îbn Sinâ Hakk?nda Yaz?lar" / Îbn Sina Kongresi Tebli?leri (haz: Ali Haydar Bayat, 1984), ?. Möminov / Vidayu?iysya Misliteli Sredney Azii (Moskova, 1966), S. Mirzayev / Îbn Sinaning ?ark?unasl?k ?nstitüfide Mevcud Eserleri (Ta?kent, 1955), S. Rahimov / Ebu Ali Îbn Sina Ta'lim ve Terbiye Hakk?nda (Ta?kent, 1967), A. ?risov / Ebu Ali ?bn Sina Hayat? ve ?cad? (Ta?kent, 1980), A. ?risov / ?bn Sina Ma'rifetperver Edib (Ta?kent, 1962), N. Kamilov / ?bn Sina ve Dante (Ta?kent, 1983), M. As?m / ?bn Sina K?ssas? (Ta?kent, 1982), A. Kay?mov / Ebu Reyhan Beruniy Ebu Ali ?bn Sina (Ta?kent, 1987), Büyük Türk Filozof ve T?b Üstad? ?bni Sina: ?ahsiyeti ve Eserleri Hakk?nda Tetkikler (1937), GAL (c. 1, sayfa: 589-600), Suppl. (c. 1, sayfa: 812-816), ?bn Sina Do?umunun Bininci Y?l? Arma?an? (ed: Ayd?n Say?l?, l984), TDEA (c. 4, sayfa: 320), TDV?A (c. 20, s. 319-358), Uluslararas? ?bni Sina Sempozyumu Bildirileri (haz: M. Cunbur-O. Do?an, 1984), D. Gutas / ?bn Sinâ'n?n Miras? (der: M. Cüneyt Kaya, 2004), TDOE –TDE Ansiklopedisi (c. 5, 2005), ?hsan I??k / Ünlü Bilim Adamlar? (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 2, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013).
