?air ve dü?ünür, ?stiklal Mar?? ?airi (D. 20 Aral?k 1873, ?stanbul - Ö. 27 Aral?k 1936, ?stanbul). Fatih semtinin Sar?güzel Mahallesinde dünyaya geldi. Babas? Fatih Medresesi müderrislerinden Arnavut kökenli ?pekli Tahir Efendi (1826-88), annesi ise Buhara taraflar?ndan gelip ?stanbul’a yerle?en bir aileye mensup Emine ?erife Han?md?r (1836-26). Do?umunda babas? Âkif’e ebced hesab?na göre Ragif ad?n? koyduysa da, ailenin di?er üyeleri telaffuzu daha kolay diye onu hep “Âkif” ad?yla ça??rd?lar. Böylece Ragif, Âkif oldu ve kendisi de bu ad? benimsedi, daha sonra ?iirlerinde de bu ad? kulland?.
Mehmet Âkif, Emir Buhari Mahalle Mektebi, Fatih ?btidaisi (ilkokul), Fatih Merkez Rü?tiyesi (ortaokul), Mülkiye ?dadisi (Lise) ve Baytar Mektebini (Veteriner Fakültesi) bitirdi (1893). Lise ö?renimi s?ras?nda Fatih Camisi’ndeki derslere devam ederek Arapça ve Farsça ö?rendi. Ayr?ca özel e?itim de ald?. Babas?ndan Arapça ve ?slâmi bilgiler, Esad Dede’den Farsça ve ?ran klâsikleri okumu? olmas?, Ahmet Naim Bey ve ?evket Bey gibi arkada?lar?yla dinî ve edebî Arapça metinler okumas? ile kendi kendine Frans?zca ö?renmi? ve yine arkada?lar?yla Frans?z edebiyat? ve Frans?zcadan Bat? edebiyat?, Bat? dü?üncesi okumu? olmas? daha önemli görünmektedir. Otuz be? y?l arkada?l?k etti?i Mithad Cemal’in tan?kl???na bak?l?rsa, az say?da eseri iyice sindirecek ve nerdeyse ezbere bilecek derecede yo?unlukla okumu?tur. Okudu?u ilk manzum eserin Fuzuli’nin “Leylî vü Mecnun” mesnevisi oldu?unu biliyoruz. Arapça, Farsça ve Frans?zca sayesinde de ?slâm’?n ve Bat?’n?n büyük eserlerini okudu. Damad? Ömer R?za Do?rul, Âkif’in Lord Byron’?n “Childe Harold's Pilgrimage” destan?n? okudu?undan söz etmektedir.
Akif, 1893’te okulu birincilikle bitirip veterinerlik müfetti?i olarak çal??maya ba?lad?. Dört y?l kadar Rumeli, Anadolu, Arnavutluk ve Arabistan’da bulundu. Mezun oldu?u y?l “Hazine-yi Fünun” adl? bir dergide bir gazelini yay?mlad?. Bu onun bilinen ilk bas?l? eseridir. Genç veteriner Mehmet Âkif, 1898 y?l?na kadar Osmanl? topra??n?n de?i?ik yerlerini müfetti? olarak dola?t?. 1898’de, yirmi be? ya??ndayken kendisinden be? ya? küçük olan, Tophane-i Amire veznedarlar?ndan Mehmet Emin Bey’in k?z? ?smet Han?m’la evlendi. Âkif’in ?smet Han?m’la evlili?inden ilk üçü k?z olmak üzere, adlar? Cemile, Feride, Suat, ?brahim Naim, Emin ve Tahir olan alt? çocu?u dünyaya geldi.
Mehmet Akif, 1907’den Türkçe ö?retmenli?i yapmaya ba?lad?; bir y?l sonra da Veterinerlik Dairesi Müdür Yard?mc?s? oldu. Ayn? y?l ?kinci Me?rutiyetin ilân (1908) edilmesiyle me?ru ve kanuni duruma gelen ?ttihat ve Terakki Cemiyeti üyeli?ini ko?ullu olarak kabul etti. Ko?ulu, üyelik yeminindeki, “Cemiyet’in bütün emirlerine kay?ts?z ?arts?z itaat” ibaresinin de?i?tirilmesi kabul edilmi?ti.
1908’den sonra yay?n çal??malar?n?n kap?s? aç?l?nca ?slâmc? ayd?nlar, Ebulula Mardin ve arkada?? E?ref Edip’in “S?rat?müstakim” dergisinde bir araya geldiler. Âkif, derginin ba?yazar?yd?. Dergi, 1912 y?l?nda Mardin’in ayr?lmas?yla E?ref Edip’e kald? ve ad? “Sebilürre?at” olarak de?i?tirildi. Mehmet Âkif ‘in bu iki dergi ile ili?kisi 1908’den derginin kapat?ld??? 1925 y?l?na kadar sürmü? ve Âkif de derginin politik yürüyü?ünün liderli?ini yürütmü?tür.
Balkan Sava?? (1912-13) nedeniyle Baytar Mektebi müdür yard?mc?l??? ve Darülfünun’daki Genel edebiyat profesörlü?ü görevinden istifa ederek ayr?ld? (1913). “S?rat-? Müstakim” ve “Sebilürre?ad” dergilerinde ç?kan makaleleri ve Fatih, Beyaz?t, ?ehzadeba??, Süleymaniye camilerinde verdi?i vaazlarda, Ziya Gökâlp’in öncülü?ünü yapt??? Türkçülük ak?m?na kar?? ?slâm birli?i görü?ünü savundu. Mehmet Akif, Birinci Dünya Sava??’ndan (1014-18) önce M?s?r ve Hicaz’a gitti. Sava? s?ras?nda Almanya’daki Müslüman esirlerin durumunu görmek üzere Alman hükümetinin daveti üzerine Osmanl? Gizli Te?kilat? (Te?kilat-? Mahsusa) taraf?ndan 1914’te Berlin’e; 1914’ün sonlar?na do?ru ayn? örgüt taraf?ndan ?ngiliz yanl?s? ?erif Hüseyin’e kar?? Osmanl? Devletine ba?l? kalan Necef Emiri ?bnürre?id’e gönderildi. Bu gezi s?ras?nda Dar’ül Hikmet’il ?slâmiye ba?kâtipli?ine atand?, dönü?ünde görevine ba?lad?.
?zmir’in i?galinden (1919) sonra Bat? Anadolu’da ba?layan Millî Mücadele’yi desteklemek için Bal?kesir’e giderek verdi?i vaazlarla halk?n direni? azmini artt?rmaya çal??t?. Ankara’ya geli?inden k?sa bir süre sonra (May?s 1920) seçildi?i Burdur milletvekilli?ini 1923’e kadar sürdürdü. Konya ?syan?’n? önlemek, halka ö?üt vermek üzere Konya’ya gönderildi. Oradan geçti?i Kastamonu Nasrullah Camisi’nde co?kulu bir vaaz vererek Sevr Antla?mas? ve Millî Mücadele hakk?nda halka bilgi verdi Sebilürre?ad’? 20 Kas?m 1920’de Kastamonu’da yay?mlad?. Bu çal??malar? nedeniyle Dar’ül Hikmeti’l ?slâmiye’deki görevine son verildi (20 Aral?k 1920).
Ankara’ya döndü?ünde Taceddin Dergâh?’na yerle?ti. Bu s?rada yazd??? ?iir TBMM’de üst üste birkaç kez co?kuyla okunarak ?stiklal Mar?? olarak kabul edildi (21 Mart 1921). ?stiklal Mar?? ?airi olarak kendine verilmek istenilen para arma?an?n? maddî s?k?nt? içinde olmas?na ra?men kabul etmedi. ?stiklal Mar?? dört kez bestelendi. Bugün okunan ?ekli Osman Zeki Üngör’e aittir. Akif, ?er’iyye Vekaleti taraf?ndan kurulan Te’lifat-? ?slâmiye ve Heyeti (?slâmi Telif Kurulu) üyeli?ine seçildi. Millî Mücadele’nin sonuçlanmas?ndan sonra ?stanbul’a döndü. Hayat? boyunca inanç ve idealleri için çal???p mücadele eden Mehmet Akif, Millî Mücadeleden sonra bu inanç ve ideallerine ayk?r? gördü?ü baz? uygulamalar nedeniyle yurtd???na ç?kt?. Cumhuriyetin ilan?, halifeli?in kald?r?lmas?, hükümetin laiklik prensibine e?ilimi gibi ink?lap hareketleri kar??s?nda ink?lapç?larla Akif’in yollar? ayr?ld?. Akif için Türkiye, 1923’den sonra ya?an?l?r olmaktan ç?km??t?r. Sebilürre?ad’?n yay?m?na Takrir-i Sükun Kanunu ile son verilmi?tir. Akif, bu ko?ullarda, prensipleri do?rultusunda ya?asayd?, muhtemelen, yapt?klar? suç te?kil edecekti. Prens Abbas Halim Pa?a’n?n davetlisi olarak M?s?r’a gitti. Hilvan’a yerle?ti. Kahire’deki Cami’ül M?sriye adl? M?s?r Üniversitesinde Türk Dili ve Edebiyat? profesörlü?ü yapt? (1925-1935). M?s?r’da 1926’dan 1936 y?l?na kadar on y?l gurbet hayat? ya?ad?. Hastalan?nca, yurdunda ölmek arzusu içinde ?stanbul’a geldi. S?tma ve karaci?er hastal??? siroza dönü?tü. 27 Aral?k 1936’da, Taksim ?stiklal Caddesinde olan M?s?r Apartman?nda vefat etti. Cenazesi üniversite gençli?i ve halktan olu?an kalabal?k bir topluluk taraf?ndan Beyaz?t Camiinde k?l?nd?. Kabri, Edirnekap? ?ehitli?inde, yak?n dostlar? Babanzade Ahmed Naîm Efendi ile Süleyman Nazif’in yan?ndad?r.
Edebiyat Çal??malar?:
?lk ?iiri, Baytar Mektebi ö?rencisi iken okulunun dergisinde (Mektep Mecmuas?, c. 2 Mart 1895), ciddi anlamda ilk ?iiri (Kurana Hitap) ise Resimli Gazete’de 1895’de yay?mland?. Servet-i Fünun dergisinde 1898’den itibaren ?ranl? Haf?z ve Sadi’den çeviriler yay?mlad?. Önceki ad? S?rat-? Mustakim olan Sebilürre?ad dergisinde (1908-1910) ç?kan ünlü ?iirleri ve manzum hikâyeleriyle dikkatleri çekmeye ba?lam??t?.
Fikir adam? olarak tümüyle ?slâm’a ba?l?l??? savundu. 19. yüzy?l?n sonlar?nda sesini duyurmaya ba?layan ?slâmc?l?k, Mehmet Akif’in ?ahs?nda güçlü bir temsilcisini buldu. Ça??n?n ünlü ?slâmc? dü?ünürleri Muhammed Abduh (1948-1905), Abdürre?id ?brahim (1853-1944), Cemaleddin Afgani (1838-1897) ile görü? birli?i içinde olan Mehmet Akif, ?slâmiyet’in hurafelerden kurtar?lmas? ve Müslümanlar?n dü?tükleri bu üzüntü verici durumdan ç?kabilmeleri için temel kaynak olan Kur’an ve Sünnet’e sar?lmalar? gerekti?ine inanm??t?.
Bu görü?ünü ?iirinde “Do?rudan do?ruya Kur’an’dan al?p ilham? / Asr?n idrakine söyletmeliyiz ?slâm?” dizelerinde dile getirdi. Böylece kendi ça??n?n ?airi olman?n, kendi anlay???na göre ko?ulunu koymu? oldu. Sanat anlay??? t?pk? Yunus Emre gibi Hak yolunda halk ile beraber olmakt?r. Türk edebiyat?nda toplum için sanat ak?m?n?n ba?l?ca temsilcilerinden biri say?lan Mehmet Akif için ?iir, inanç ve dü?üncelerini aç?klay?p yaymak, mücadelesini sürdürmek için bir vas?tadan ibarettir.
“Hay?r, hayal ile yoktur benim al??veri?im
?nan ki, her ne demi?sem görüp de söylemi?im
?udur cihanda benim en be?endi?im meslek
Sözün odun gibi olsun, hakikat olsun tek!“
diyerek ?iirde gerçekçilik ak?m?n?n dönemindeki önde gelen temsilcisi olmu?tur. Seyfi Baba, Has?r, Mahalle Kahvesi, Köse ?mam, Kocakar? ile Ömer manzum hikâyeleriyle edebiyatta gerçekçili?in, aruz ölçüsüne hakimiyetin unutulmaz örneklerini veren Mehmet Akif, Çanakkale ?ehitlerine ?iiriyle edebiyat tarihimize eri?ilmez bir an?t dikmi?tir. Arapçadan ba?ka Farsça, Frans?zca bilirdi. Bir Kur’an meali haz?rlad??? biliniyor ancak bu çeviriyle ilgili çe?itli rivayetler vard?r. Sonuç itibariyle bu meal mevcut de?ildir.
. “Türk ?iirinin erkek sesi”... Cumhuriyet döneminin güçlü ?airlerinden Orhan Seyfi’nin bu tespitini Âkif fazlas?yla hak etmi?tir. Safahat’?n (bütün ?iirleri) ilk kitab?ndaki halkç? ?iirlerden ba?lamak üzere, ?air o zamanki ?iir ortam?n?n ?iire yönelik üç önemli beklentisini doyurmu? olarak ç?kar okuyucunun huzuruna: 1) Nazm?, vezni pürüzsüzdür. Söyleyi?i ikna edicidir, kafiyeleri ?a??rt?c?d?r, sözdizimsel ba?ar?s? tart??ma götürmez. 2) Dili ve söyleyi?i incelikli ve zekice bir sadeli?e sahiptir. Günlük konu?ma dilinden bir ?iir yaratm??t?r. Ki bu da modern ?iirin en önemli amaçlar?ndan biridir. 3) Toplum sorunlar?n? onun kadar tutarl? ve bütünlüklü i?leyen bir ?air ne önceki ne sonraki dönemlerde pek ortaya ç?kabilmi? de?ildir…
Nâz?m Hikmet, Akif’e yönelik ele?tirileri olmakla birlikte; “Mehmet Akif büyük ?air / inanm?? insan...” diyerek onun ?airli?i ve içtenli?i nedeniyle hakk?n? teslim etmek istemi?tir.
Mehmet Akif ?çin Ne Dediler?
“Cevdet Pa?a, Kur’an nâsiridir; Âkif, Kur’an ?airi. Ancak ikisinin aras?nda fark var; Kur’an Cevdet Pa?a’n?n yaln?z kültürünü, Âkif’in, kültürüyle beraber seciyesini yapt?.” (Mithat Cemal Kuntay)
***
“Osmanl?ca; nesirde Nam?k Kemal’in mektuplar?yla; naz?mda Fikret ve Âkif’in ?iirleriyle Türkçe oldu.” (Mithat Cemal Kuntay)
***
“Âkif bey hayat?nda e?ilmedi, gerek istibdat devrinde, gerek me?rutiyet senelerinde açl??a r?za gösterdi, kimseye eyvallah etmedi. Umumi seferberlik zaman? idi, Âkif bir arkada?? ile birlikte oturmu?, kuru fasulya a?? yiyordu. Nezaret erkân?ndan biri ç?kageldi. Selam tebli? etti. Yaz?lar?nda o derece ileri gitmemesini nazikçe söylemek istedi, Âkif pürhiddet dedi ki: Naz?r?na söyle; kendilerini düzeltsinler! Bu gidi? devam ettikçe bizi susturamazlar. Ben fasulya a?? yeme?e raz? olduktan sonra kimseden korkmam!” (Hasan Basri Çantay)
***
“O, hem tahkiyede harikulâde kudret ve tasvir ü ihsasta tekellüfsüz ve cu?acu? belagatler gösteren bir ?air, hem e?yay? ve vekayi’i ruhlar?na ve serairine nüfuz eden nazarlarla gören bi-menend bir ras?dd?r. Mehmed Âkif gibi ?iirlerini bizzat ya?am?? olan ?airlerin mahiyet ve k?ymetleri, eserleri serapa okunduktan sonra anla??l?r. Yaz?lar?n?n yaln?z bir veya birkaç?n? görerek hüküm vermek, bir vücudun bir tek uzvunu tedkik ile heyet-i mecmuas? ve mesela bir kemi?e bakarak, be?erenin güzelli?ini te?his etme?e çal??mak gibi bi-sud ve na-kâfidir.” (Süleyman Nazif)
***
“Dinî irade ile millî irade hiçbir kitapta ve hiçbir dima?da görülmemi? ?ekilde Safahat’ta birle?tirilmi?tir. O zamana kadar milliyetçi denince dine kar?? veya yabanc? olan ki?i, dinci ve Müslüman deyince de, milliyetçili?i tan?mayan insan akla gelirdi. Milliyetçi, ?rkç? yani kemikçi idi. Dinci ise, hurafeci ve vatans?z varl?kt?. Ruhlar?m?z? ayn? zamanda bir hezeyan te?kil eden bu safsatadan kurtaran Mehmet Âkif’tir. Türkün Müslümanl?ktan, milliyetçili?imizin ?slâm’dan ayr?lamayaca??n? bize ö?reten o oldu.” (Nurettin Topçu)
***
“Yahya Kemal esere, hep esere bak?yor; imparatorluk idealine s?k? s?k?ya ba?l?d?r. Âkif’se eserden müessire, yani imparatorluktan çok, medeniyetin tarihe serpili eser ve kurulu?lar zincirinden çok, bütün o eserleri do?uran ?slâm’?n kendisine ba?l?d?r. Bundand?r ki, O’nu yeni kurulan Devletin ?stiklâl Mar??’n? yazm?? olarak da görebiliyoruz. Millî Mar?’?n ?airi bundand?r ki, Yahya Kemal de?il Mehmet Âkif’tir.” (Sezai Karakoç)
ESERLER?:
???R: Safahat (Bu ad alt?nda toplanan bütün ?iirleri ?u yedi kitaptan olu?mu?tur: 1) Safahat (1911), 2) Süleymaniye Kürsüsünde (1912), 3) Hakk?n Sesleri (1913), 4) Fatih Kürsüsünde (1914), 5) Hat?ralar (1917), 6) As?m (1924), 7) Gölgeler (1933).
DÜ?ÜNCE-ARA?TIRMA: Kastamonu Nasrullah Kürsüsü’nde (Millî Mücadele s?ras?nda Nasrullah Camiindeki hitabesi, 1921), Kur’an’dan Ayet ve Hadisler (Sebilürre?ad’da ç?kan yaz?lar?ndan seçmeler; Yay. Haz. Ömer R?za Do?rul, 1944).
ÇEV?R?: Müslüman Kad?n (Ferid Vecdi’den, 1909), Honoto’nun ?slâmiyete Hücumuna Kar?? ?eyh Muhammed Abduh’un Müdafaas? (1915), ?çkinin Hayat? Be?erde Açt??? Rahneler (Abdülaziz Çavi?’den, 1934), Anglikan Kilisesine Cevap (Abdülaziz Çavi?’den, 1924, bir bölümü Hazreti Ali Diyor ki, 1959 ve Hazreti Ali’nin Bir Devlet Adam?na Emirnamesi, 1963, adlar?yla yay?mland?), ?slâmla?mak (Said Halim Pa?a’dan, 1919), ?slâmda Te?kilat-? Siyasiye (Said Halim Pa?a’dan, Sebilürre?ad’da tefrika, 1922), Kur’an Tercümesi (Bu eser henüz bulunamad?).
KAYNAKÇA: Süleyman Nazif / Mehmed Âkif: ?airin Zat? ve Âsâr? Hakk?nda Baz? Malumat ve Tetkikat (1924), Esat Adil Müstecapl?o?lu / Mehmet Akif – Ferdî ve ?çtimaî Karekteri – Vatanperverli?i – Milliyetçili?i – ?airli?i (1937), Mithat Cemal Kuntay / Mehmet Âkif (ölümünün 6. y?l? dolay?s?yla, 1939), Fevziye Abdullah Tansel / Mehmet Âkif: Hayat? ve Eserleri (1945, 1973), Mehmet Emin Eri?irgil / Mehmet Âkif: ?slâmc? Bir ?airin Roman? (1956), Hilmi Yüceba? / Bütün Cepheleriyle Mehmed Âkif (1958), Ali Nihat Tarlan / Mehmet Âkif ve Safahat (1971), ?hsan I??k / Yazarlar Sözlü?ü (1990, 1998) - Türkiye Yazarlar Ansiklopedisi (2001, 2004) – Encyclopedia of Turkish Authors (2005) - Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatç?lar ve Kültür Adamlar? Ansiklopedisi (2006, gen. 2. bas. 2007) - Ünlü Edebiyatç?lar (Türkiye Ünlüleri Ansiklopedisi, C. 4, 2013) - Encyclopedia of Turkey’s Famous People (2013). Muzaffer Uyguner / Mehmet Âkif Ersoy (1991), Taha Toros / Türk Edebiyat?ndan Alt? Renkli Portre (1998), ?bnülemin Mahmud Kemal ?nal / Son As?r Türk ?airleri (c. I, 1999), Faz?l Gökçek / Mehmet Âkif’in ?iir Dünyas? (2005).
